حسادت ؛‌ آثار و راه‌های درمان

 خداوند متعال خواهان جسم، ذهن و روحی سالم برای انسان هاست تا زندگی پر نشاط و با طراوتی داشته باشند، اما برخی ذهنیت های نادرست ، شرایط مطلوب رفتار انسانی را بر هم می ریزد.

یکی از این رفتارهای نا مطلوب و ذهنیت های نادرست ، حسادت است که ضروری است عوامل پیدایش و رشد آن در خانواده ، جامعه و مهم تر از این دو در خود شخص بررسی شده و به دلیل اثرات بد جسمی و روحی که برای فرد به همراه دارد ، با روش های علمی و اخلاقی از بروز آن جلوگیری و در صورت ابتلا ، در جهت ریشه کنی این معضل اقدام کرد.

مقدمه

 «حسادت » یک عکس العمل هیجانی است که تقریباً از دو سالگی شروع و با رشد کودک، ممکن است تا بزرگ سالی ادامه یابد و البته با توجه به الگوهای مختلف فرهنگی، به شکل های متفاوتی جلوه گر شود.

 این حسادت درکودکان، پاسخی طبیعی به محرک هاست و زمانی ایجاد می شود که عاطفه یا محبتی را از دست داده باشند.

در حسادت، غالباً نوعی ترس وجود دارد، زیرا حسود احساس می کند که دیگری ،عاطفه شخص مورد علاقه او را نسبت به وی به خطر انداخته و یا مقامی را که او انتظار رسیدن به آن را داشته، احراز کرده است، بنابراین، موقعیتی که حسادت را برمی انگیزد، معمولاً یک موقعیت اجتماعی است.

کودکان در ابتدا، از این حس درونی (حسادت) و علل پیدایش و پیامدهای آن را در رفتار خود، اطلاع ندارند و نمی دانند که چرا رفتارهای آنان تغییر کرده است. در واقع رفتارهای کودک حسود تا حدودی ناآگاهانه است ، ولی با رشد عقلی و نزدیک شدن به دوران نوجوانی و جوانی و پس از آن تا بزرگسالی و کسب تجربه ، به علل و انگیزه های رفتار حسادت آمیز خود پی می برند.

به همین دلیل در اسلام ، رفتارهای حسادت آمیز پس از بلوغ مورد تکلیف قرار گرفته و فرد وظیفه دارد آن ها را مهار کند.

منشأ حسادت

 محرک های حسادت در وجود هر شخص بستگی به موقعیت ها، شرایط محیطی و روابط اجتماعی دارد که به ویژه باید در وجود اشخاص جست و جو کرد. در این جا به برخی از این موارد اشاره می کنیم:

الف - خانواده و تفاوت های فردی؛ رقابت یکی از فرزندان نسبت به سایر خواهران و برادران، یکی از زمینه های مساعد و عمده رشد حسادت در کودکان است و والدین آن را طبیعی می دانند.

- حسادت اولین فرزند نسبت به کودکان بعدی ، زیرا تاکنون تمام محبت و توجه والدین را به خود اختصاص داده بود و حال با تولد فرزند دوم، این فرصت از او گرفته می شود .

- حسادت درخانواده های 2 یا 3 فرزندی، بیش از خانواده های پرجمعیت است.

- توجه افراطی و نگرانی و مراقبت بیش از حد به بچه ها ، حسادت بین کودکان را به همراه دارد.

- شیوه منظم و ثابت در تربیت فرزند در مقایسه با والدینی که برخورد بی ثبات و متغیر دارند ، رفتار های حسادت آمیز در فرزند را افزایش می دهد.

- حسادت در بین دختران بیشتر از پسران است.

- حسادت در بین فرزندان باهوش تر بیشتر است.

ب - برخوردهای تبعیض آمیز مانند «امتیاز و تبعیض » حسادت را به همراه خواهد داشت.کسی که نسبت به دیگران از امتیاز ویژه ای برخوردار است در معرض حسادت قرار می گیرد.

امام علی (ع) فرموده است: «کل ذی رتبه سنیه محسود؛ هر شخص دارای امتیاز و رتبه شایسته، مورد حسادت واقع می شود. » (1)

برخی از پدران و مادران به دلایل گوناگون، بعضی از فرزندان را بر خواهران و برادران خود ترجیح داده، مورد توجه و محبت بیشتری قرار می دهند. گاهی جنسیت فرزندان عامل تبعیض می شود، مثلاً مادران با پسران خود صمیمی هستند و پدران بیشترین محبت خود را متوجه دختران می کنند. در نتیجه، فرزندی که از طرف یکی از والدین محبت کمتر و رفتار ناعادلانه می بیند، نسبت به فرزند دیگر حسادت داشته و ازاو متنفر 
می شود.

 گاهی والدین برخی از فرزندان خود را به دلیل زیباتر، باهوش تر، زرنگ تر، ساکت تر ، عاطفی تر بودن و یا به دلیل معلولیت جسمی و ذهنی مورد محبت بیشتر قرار می دهند و در نتیجه درخواست های این کودکان سریع تر مورد پذیرش واقع می شود ، این چنین رفتار ها برای سایر فرزندان، تبعیضی آشکار تلقی گشته، آنان را به حسادت وامی دارد.

 ج - احساس محرومیت ، یعنی شرایطی که کودک احساس می کند از دارایی مادی و یا عاطفی محروم شده ، مثلاً اسباب بازی، لباس یا هر شیء مورد علاقه دیگری ممکن است زمینه به وجود آمدن حسادت کودک را نسبت به دیگری فراهم آورد.

آثار حسادت

 یکی از آثار حسادت، که در کودک و بزرگ سال وجود دارد، «خشم » است. حسود ، فرد مورد حسادت واقع شده را مورد غضب خود قرار می دهد. از امیرالمومنین (ع) نقل شده که فرمود: «الحسود یغتاظ علی من لا ذنب له ؛ حسود نسبت به کسی که هیچ گناهی ندارد خشمگین می شود.» (2)

تنها خطای او برخورداری از نعمتی است که حسود از آن محروم است.

شخص حسود ممکن است به دنبال حسادتی که خشم او را بر افروخته ، این حسادت را به طور مستقیم یا غیر مستقیم ظاهر سازد.

1- واکنش مستقیم ، مانند پرخاش ، تحقیر ، قهر و ... این نوع واکنش در رفتار کودکان بیش از بزرگسالان دیده می شود. فرد حسود ممکن است قهر خود را با واکنش های لفظی و یا حملات بدنی مثل گاز گرفتن، لگد زدن و هل دادن دیگران آشکار سازد.

در برخی موارد، ممکن است کودک از درون به انجام کارهایی مانند دزدی و فریب کاری، که از نظر اجتماعی ناپسند است، تحریک شود تا شی ء مورد علاقه خود را، که در اختیار دیگری است، به چنگ آورد.

 در روایتی از امام علی (ع) ، به واکنش پرخاشگرانه حسود اشاره شده است: «الحسود سریع الوثبه ؛ حسود زود پرخاش می کند.» (3)

2- واکنش غیر مستقیم: رفتارهای حسادت آمیز همیشه آشکار نیست، در برخی موارد، به ویژه در دوران پیش دبستانی ، به گونه های غیر مستقیم و پوشیده انجام می شود که البته برخورد با این رفتارها تا حدی مشکل تر است. این اعمال مانند:

- برگشت به دوران شیر خوارگی و انجام رفتارهایی مناسب مانند شب ادراری انگشت مکیدن

 - جلب توجه دیگران از طریق تظاهر به ترس که قبلاً از او دیده نشده ، غذا نخوردن یا خواستن غذاهای مخصوص، اظهار بیماری بی مورد، تخریب ، نافرمانی ، ناسزاگویی، تظاهر به بی نیازی از محبت و توجه اطرافیان، خراب کردن اسباب بازی های خود و...

 - دیگر آزاری، مانند اذیت کردن اطفال کوچک تر از خود، آزار جانوران، ایجاد نزاع بین بچه ها و ...

 - انجام رفتارهای ضد اجتماعی، مانند تکبر، تظاهر، تقلب، گوشه گیری و ...

 گاهی کودک به نحو غیر عادی نسبت به فرد مورد حسادت اظهار علاقه می کند و گاهی با انجام رفتارهای مطلوب و جلب توجه والدین به سوی خود، سعی می کند تا فرد مورد حسادت را شکست دهد.

 در برخی روایات به بعضی از واکنش های غیرمستقیم حسود اشاره شده است:

امام صادق (ع) به نقل از لقمان در ذکر نشانه های حسود می فرمایند: « ... للحاسد ثلاث علامات: یغتاب اذا غاب، یتملق اذا شهد و یشمت بالمصیبه ؛ ... در پنهان، از فرد مورد حسادت بدگویی می کند، اما در ظاهر، به چاپلوسی می پردازد و هنگام مصیبت، شماتت می کند.» (4)

آثار جسمی و روانی

حسادت آثار جسمی و روانی نامطلوبی در فرد حسود ایجاد می کند که به برخی از آن ها اشاره می شود:

 آثار جسمی حسد موضوعی است قابل توجه و تحقیق بیشتر. فعالیت غدد درون ریز و واکنش دستگاه های عصبی هنگام بروز و ادامه یافتن این حالت هیجانی ، باید مورد توجه قرار گیرد.

 این آثار در روایات معصومین (علیهم السلام) مورد توجه قرار گرفته ، در تعدادی از آن ها آمده است که «الحسد یذیب الجسد؛حسادت بدن را ذوب می کند.» (5) در بعضی دیگر، حسد به زنگار و بدن به آهن تشبیه شده است، همان گونه که زنگار به تدریج موجب نابودی آهن می گردد، حسد نیز بدن را از بین می برد. (6)

 آثار جسمی ، در افراد حسود کاملاً قابل مشاهده است ، اگر چه ممکن است نسبت به آن بی توجه باشیم و ندانیم از کجا سرچشمه گرفته و فقط به درمان ظاهری بپردازیم ، ولی با کمی فکر و مراجعه به مشاوران متخصص ، می توان به ریشه آن پی برد و در صدد از بین بردن آن باشیم.

 آثار روانی حسد، به ویژه در سال های بالای رشد، از اهمیت فراوانی برخوردار است. حسادت در سال های اولیه، رشد عمیق ندارد ، آثار آن زودگذر است و با از بین رفتن شرایطی که باعث حسادت شده، آثار آن نیز از بین می رود.

اما در سال های بالاتر، حسادت عمیق تر است و گاه چندین سال ادامه می یابد. در این موارد، آثار روانی نامطلوب حسادت آشکار می شود.

ائمه طاهرین در روایات متعدد این موضوع را مورد تأکید قرار داده و به آثارحسادت مانند اندوه مداوم اشاره کرده اند.

حسود نسبت به چیزی محزون است که توانایی تغییر آن را ندارد. او از محرومیت خود رنج می برد، در حالی که نه قدرت سلب آن نعمت را از دیگری دارد و نه توانایی کسب آن را برای خود.

گاهی اوقات ، حسادت قدرت بهره مندی فرد را از چیزهایی که در اختیار دارد ، لذت بردن از نعمت های موجود را از او سلب می کند. امام علی (ع) فرمود: « اقل الناس لذه الحسود.» (7) و او را از آسایش روانی محروم می گرداند که در دراز مدت، موجب ابتلای او به بیماری های سخت روانی می شود.

راه های درمان

  1- درمان در کودکی

جلوگیری از بروز و رشد حسادت در کودکی، نیازمند توجه والدین و برخوردهای حساب شده آنان با فرزندان است. والدین باید با خودداری از تنبیه و کنار کشیدن ظاهری خود، رفتار توأم با حسادت او را نادیده گرفته و احساس ارزش، شخصیت و محبوبیت را در او تقویت کنند. مثلاً برای کاهش حسادت کودک نسبت به نوزاد، می توانند پیش از تولد، کودک را از وجود او آگاه ساخته و پس از تولد نیز در طول روز مدتی را با کودک بزرگتر سپری و او را در نگه داری و انجام کارهای نوزاد سهیم کنند.

 اگر والدین در برخورد با کودک، واکنش های حسادت آمیز وی را تشدید کنند و او را به شدت خشمگین سازند، تاثیرات منفی زیادی را در او ایجاد خواهند کرد. به تدریج و به طور طبیعی، ممکن است شیوه های دفاعی نامطلوبی برای مقابله با این موقعیت ها در او شکل گیرد.

بهترین راه از بین بردن زمینه حسادت در کودکان، به کارگیری عدالت در بین فرزندان و توجه ومحبت یکسان به آن هاست.

این نکته در آموزش های تربیتی دین اسلام ، سفارش و تأکید شده است که نسبت به فرزندانتان به عدالت رفتار کنید. پیامبر گرامی اسلام می فرماید:«اتقوالله و اعدلوا بین اولادکم...» (8)

همچنین باید برتری یکی از فرزندان نسبت به دیگری را پنهان کرد تا جلوی حسادت آن ها گرفته شود. حضرت یعقوب به فرزندش یوسف علیه السلام، سفارش می کندکه رؤیای خود را برای برادرانش نقل نکند، مبادا باعث حسادت آنان گردد. (9)

2- درمان حسادت در بزرگسالی

 برای درمان حسادت در بزرگ سالی، باید ریشه آن را شناخت تا بتوان با از بین بردن آن، حسادت را درمان نمود. می توان گفت ریشه اصلی حسادت ، ضعف فکری در نحوه تلقی امور و بدبینی است.

بدبینی و کج فکری هنگام حسادت به نظام جهان هستی و خدای متعال تغییر جهت می دهد، فرد وسعت فضل الهی را انکار می کند و یا فکر میکند خدا او را دوست نداشته که فلان نعمت را به او نداده است. به همین دلیل، در بعضی روایات، ریشه «حسادت » ، کفر و انکار فضل الهی ذکر شده است. امام صادق 
می فرماید: «الحسد اصله من عمی القلب وجحود فضل الله تعالی و هما جناحان للکفر» (10)

با توجه به ریشه حسادت، می توان راه هایی را برای رفع آن پیشنهاد کرد.

- توجه به رحمت و حکمت خدای متعال: توجه به گستردگی نعمت ها (11) و این که محدودیت در بهره مندی از نعمت ها  ، به دلیل حکمت هایی است که خداوند در اداره این عالم به کار گرفته است ، می تواند چاره بدبینی در حسود باشد. توجه به این مطلب زمینه را برای قناعت و راضی بودن فرد به آنچه از امکانات برایش فراهم شده آماده می کند و او را از حسادت نسبت به نعمت هایی که در دست دیگران است، باز 
می دارد.

دین اسلام ، پیروان خود را همواره به بی اعتنایی نسبت به آنچه در دست مردم قرار دارد (12) و بی ارزش شمردن بهره مندی های مادی و بسنده نمودن به قدر کفایت همراه با پاکی و عفاف، دعوت نموده است. (13)

- توجه به موقعیت و امکانات شخصی: علاوه بر مورد فوق ، توجه به آنچه را که حسود به صورت بالفعل دارد، می تواند راه عملی دیگری برای مبارزه با حسادت باشد . اگر فرد محاسبه کند «من چه نعمت های زیادی دارم که دیگران ندارند و می توانم با تلاش و به کارگیری توان خود، بیش از این هم به دست آورم » ، او را کمک می کند تا ریشه حسادت را در درون خود بخشکاند.

- توجه به ضررهای حسادت: تلقی حسادت به عنوان یک بیماری خطرناک، می تواند زمینه را برای درمان آن فراهم آورد. حسد موجب ضررهای بدنی و نیز رنج و اندوه فراگیر و طولانی می شود. توجه به این نکته که حسادت پیش از فرد مورد حسادت، اولین ضربه را بر حسود وارد می آورد (14) می تواند مورد توجه قرار گیرد.

ریشه حسادت، فکر است، اما کسی که به حسادت مبتلا شده غیر از توجه به جنبه های فکری و شناختی، باید با آثار بد حسادت مانند نفرت و کینه نیز به مقابله برخیزد و با اتخاذ روش هایی ، برای از بین بردن آثار نامطلوب حسادت همت کند.

ملامحسن فیض کاشانی در محجه البیضاء ، دو مرحله را در مبارزه با حسادت عنوان کرده است:

 1) تمرین بر ترتیب اثر ندادن به حسادت و رفتار بر ضد آن : فرد به جای بدگویی، آگاهانه به تعریف و تمجید طرف مقابل بپردازد و به جای تکبر، تواضع نسبت به او را در پیش گیرد.

 2) ایجاد رابطه عاطفی مثبت بین خود و فرد مورد حسادت : وقتی حسود رفتار خود را اصلاح کند، طرف مقابل این مسأله را می فهمد و نسبت به او نرم می شود. این می تواند زمینه روانی مناسبی برای محبت و دوستی فراهم آورد، چون واکنش طبیعی فرد مورد حسادت در این هنگام، نیکی و مهر خواهد بود. به این ترتیب زمینه توافق قلبی و برطرف شدن حسادت و از بین رفتن آثار روانی نامطلوب آن فراهم می گردد.

این روش را قرآن کریم برای رفع کینه ها در روابط بین افراد پیشنهاد می کند. (15)

 ذکر این نکته نیز ضروری است که برای ریشه کن شدن حسادت، اطرافیان و اجتماع هر یک وظایفی دارند و باید به فرد کمک کنند تا زمینه های بروز حسادت و رفتارهای حسادت آمیز از میان برداشته شود.

انشاالله با تلاش برای غلبه بر هیجان حسادت ، جامعه ای با آرامش روانی مطلوب داشته باشیم.

منابع:

1- خوانساری ، شرح فارسی غررالحکم، ج 4، ص 531

2- علامه مجلسی، بحار الأنوار، ج 73، ص 256

3- همان ، ج 73، ص 251

4- همان ، ص 251

5- خوانساری ، شرح فارسی غررالحکم، ج 1، ص 17

6- علامه مجلسی ، همان ، ج 73، ص256

7- همان، ص 250

8- کنزالعمال، ج 16، ص 444

9- قرآن کریم ، سوره یوسف ، آیه 5

10- علامه مجلسی ، همان ، ص255

11- سوره ابراهیم ، آیه 34 ؛ شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان، فرازی از دعای کمیل «اللهم انی اسئلک برحمتک التی وسعت کل شیء»

12- سید رضی، نهج البلاغه، قصارالحکم، ص 343

13- محمدمحمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 6، ص 364

14- علامه مجلسی، همان، ص 255: امام صادق (ع) : «الحاسد مضر بنفسه قبل ان یضر بالمحسود»

15- سوره فصلت، آیه 34